राजु प्रधान चान्हय् ‘ताखोता द्यांद्यां ताताखोता द्यांद्यां’ धकाः न्ह्यलय् लिसा लिसा कयाः हालाच्वन । वया लिक्क द्यंपिं धाःसा व न्हूगु हे भासं हाःगुलिं ज्यः जुल । राजु उकुन्हुनिसें ‘प्रधान स्कूल’य् वंगु, ‘प्रधान भाय्’ न्ववाःगु मखा जुइ धकाः इमिसं तायेकल । लिपा इमिसं सिल ‘ताखोता द्यांद्यां ताताखोता द्यांद्यां’ ला छताजि ‘प्रधान बाजा’या थायेगु बोल खनिं । सिक्किमया गैर नेवाःतय्सं जक मखु यक्व नेवाःतय्सं नं नेवाः भाय्यात ‘प्रधान भाषा’ धायेगु याः, अले नेवाः संस्कृतियात ‘प्रधान संस्कृति’ । मुक्कं नीन्याद्धःतिया ल्याखय् सिक्किमया कुंकुलामय् न्यनाच्वंपिं नेवाःतय्सं थःगु नांया ल्यूने प्रधान हे च्वयेगु याः । यद्यपि इमिगु थर मेमेगु नं मदुगु मखु । सिक्किमया नितिं नेवाः व प्रधान पयार्यवाची हे जुइ धुंकल ।
ने.सं. ११२० या श्रीपंचमि, थ्व दिं सिक्किमया प्रधान (नेवाः)तय्गु नितिं छगू ल्वःममनीगु दिं जुयाब्यूगु दु । थ्व कुन्हु अन छगू स्कुल चाल । नेवाः भाय् व संस्कृति स्यनीगु बिस्कं स्कूल । स्कूलया नां ‘नेवाः भाषा व संस्कृति विद्यालय’ खः । थुगु स्कूल चासांनिसें अन नेवाः सांस्कृतिक बाजं व प्याखं स्यनेगु ज्या नं शुरु जूगु खः ।
इमिसं गब्लें म्हपुजा यायेमनं । यःमरि, चतांमरि, लावःलापी गब्लें नयेमनं । ज्यापु प्याखं, लाखे प्याखं, कुमारी प्याखंया नां नं गब्लें न्यंगु मदु । इमिसं न तायः, बिजकनि, लुँस्वां, न्यापुसिखः गुुुबलें स्वयेनं, न त सायाः व येँयाः हे गब्लें स्वये नं । उमिसं धिमय्, धाः, दाफखिं, नगरा, क्वंचाखिं व नाय्खिंया सः तकं गुबलें न्यनेनंगु मदु । इमिगु पुचलय् थ्यंपिं सुं छम्हेस्यां नं इपिं नेवाःत खः धायेगु छुं हे आधार खंके फइमखु । उकिं थःगु थाय्यात इमिसं फिसः हे तायेकाच्वंगु खः । तर फिसलय् नं स्वां ह्वयेके फइ धइगु विश्वासं सिक्किम नेवाः गुथिं थ्व स्कूल स्वनेगु शाहसिक ज्या याःगु खः । गुगु ज्यायात नेवाः देय् दबुलिं माःगु तिबः व हःपाः बिल ।
फिसलय् स्वां ह्वयेके अःपु मजू । स्कूल पलिस्था लिपा अन भाय् व संस्कृति स्यनेत प्रशिक्षकत स्वनिगलं हे अन वन । प्रशिक्षक व प्रशिक्षार्थीतय्गु लगनशीलतां थौं अनयापिंसं जिपिं नेवाः खः धकाः गौरव साथ छ्यं धस्वाके फुगु दु । थः नेवाः जूगुया भ्याः भचा हे गौरव मताःपिं वीणा प्रधान थेंज्याःपिं थौं ‘जि नेवाः खः’ धकाः गौरवान्वित जूगु दु । ने.सं. ११२० य् निला तक बाजं व प्याखं स्यनेत मध्यपुर कला परिषद् थिमिया कृष्ण बहादुर प्रजापति, शन्तकुमार प्रजापति व थ्व झ्वःया च्वमि उखे वंगु खः । भाय् व लिपि स्यनेत नेपाल लिपि गुथिया चिनिया शाक्यजु झायादीगु खः । ने.सं. ११२१ य् हानं बाजं व प्याखंया निगूगु चरणया कक्षाया लागि मध्यपुर कला परिषद्या हे कृष्ण बहादुर प्रजापति, विष्णुबहादुर प्रजापति व दिलकृष्ण प्रजापतिपिं झायादीगु खः ।
स्कूल उलेज्याया न्हिंनिसें हे विद्यार्थीतय्सं नेवाः बाजं व प्याखनय् थःगु उत्सुकता क्यन । उकुन्हु विद्यार्थीतसें बाजं गथे थायेगु धकाः न्यंवल । ‘थौं मखु, कन्हय्निसें छिकपिनिगु क्लास न्ह्याइ, कन्हय्निसें हे सयेके का मज्यूला ? थौं ला नासः पुजा जक …. ’ खँ त्वाः पूमवं बलय् हे छम्हेस्यां धाल, ‘मखु सर, कन्हय्निसें ला क्लास जुइ अय्सां छुं भचा सां सयेके धकाः का ।’ उकुन्हु वयात धिमय् न्ह्यःने तयाः ‘ताखोता द्यांद्यां’या बोल थायेगु स्यना । वं ‘ताखोता द्यांद्यां, ताताखोता द्यांद्यां’ धकाः मदिक्क हाहां धिमय् थायेगु कुतः यानाच्वन । सातिकुन्हुनिसें जूगु क्लासय् नं उमिसं उलि हे कुतः यानाः बाजं व प्याखं सयेकल ।
सुथय् १० बजेनिसें सनिलया ४ बजे तक इमिगु स्कूल ई खः। थ्व इलय् भाय्, लिपि, बाजं व प्याखं फुकयागु नं क्लास पालंपाः जुइ । दथुइ घौछिया बजि नयेगु ब्रेक जुइ । विद्यार्थीत धाःसा ब्रेकय् नं उलि हे अभ्यास यानाच्वनी । न्हिच्छि स्कूलय् च्वने धुंकाः थःगु छेँय् सुद्धा पालंपाः बाजं यंकाः सुथय् व बहनी बाजं थायेगु अभ्यास याइ । जिपिं च्वनागु छेँया विरेन्द्र प्रधान बहनी छेँया मेपिं सकलें टिभी स्वयाच्वंसां याकःचा क्वथाय् च्वनाः धिमय् थायेगु अभ्यास यानाच्वनी । जिपिं लिहां वये छन्हु न्ह्यव छम्ह विद्यार्थी विगेन प्रधानं ‘सरपिं कन्हय् लिहां झाइ, थौं बाजंया प्यंगू न्यागू ताल च्वया बियादिसँ, जिमिसं लिपा थन स्कूलय् वयाः अभ्यास यानाच्वने’ धकाः बाजंया बोलत च्वकाकाल । निलाया म्होचा इलय् हे जिमिसं मतिइ मतया कथं इमिसं ज्यापु प्याखं, लाखे प्याखं व महाकाली प्याखं अले धिमे, धाः व पच्छिमाया यक्व तालत थाये सयेकल ।
थुपिं विद्यार्थीतय्त स्यनेगु व च्वनेगु थाय् दक्व सिक्किम नेवाः गुथिया हामा धर्म प्रधानजुं थःगु हे छेँय् उपलव्ध यानादीगु खः । वय्कःया हे छेँय् स्कूल चायेकातःगु खः । अन हे विद्यार्थीत च्वनीगु होस्टेल नं दयेकातःगु दु । वय्कः धर्म प्रधानया तिरि मय्जु दुर्गादेवी प्रधान उगु स्कूलया प्रिन्सिपल खः । वय्कः येँनं उखे इहिपा यानाः झाःगु खः । वय्कलं अन नेवाः भाय्या क्लास नं कयादी । वय्कःया इच्छा दु व स्कूल लिपा छगू विश्वविद्यालय (यूनिभर्सिटी) या रुपय् विकसित जुइ फयेमा । व स्कूलय् मेमेगु विषयया क्लास नं न्ह्याकेगु व रोजगारीमूलक तालिम बियाः अनयापिनिगु शीप विकसित यायेगु खँय् वय्कलं बरोबर हे खँ ल्हानादी । थ्व स्कूल थथे औपचारिक रुपं चायेके न्ह्यः नं वय्कलं अनयापिं मनूत मुंकाः नेवाः भाय् व प्याखं स्यनेगु याना च्वनादीगु जुयाच्वन ।
सन् १९९३ निसें सिक्किमय् नेवाःतय्त संगठित यायेत ज्या सनाच्वंगु सिक्किम नेवाः गुथिया कुतलं थुगु स्कूल चायेकेफुगु खः । सन् १९९३ य् नीस्वंगु सिक्किम नेवाः गुथि व सन् १९९६ य् नीस्वंगु सिक्किम (भारतीय) नेवाः संगठन निगू पुचःयात १९९९य् छगू यानाः सिक्किम नेवाः गुथि हे नां तयाः गुथि स्वंगु खः । गुथिया नायः खगेन्द्र प्रधानं थःगु ब्याक्क ई व परिश्रम हे थ्व स्कूल व सिक्किम नेवाः गुथियात फ्याना च्वनादीगु दु । वय्कःया हे नेतृत्वय् स्कूलया विद्यार्थीतय्सं सिक्किमया देन्ताम, गेजिङ, पेलिङ, रंगेली, रम्फू, रिनाक, सदाम व मेमेगु नेवाः बस्तीइ नं नेवाः सांस्कृतिक ज्याझ्वः नं न्ह्यब्वःगु खः ।
थ्वहे सिक्किम नेवाः गुथिं न्हापा ‘नेवाः’ धाःगु पत्रिका नं पिकयाच्वंगु खः । उकी छथाय् च्वयातःगु खः ‘हामी नेवाः, हाम्रो भाषा नेवाः, हाम्रो संस्कृति नेवाः’ । आः वयाः इमिसं पत्रिका पिकाःसा म्होतिं नं ‘झी नेवाः, झीगु भाय् नेवाः, झीगु तजिलजि नेवाः’ धकाः च्वये फयेधुंकल । अझ पत्रिकाय् जक सीमित मजुसे थःगु म्हसीका बाजं व प्याखनं प्वंके फयेधुंकल । सिक्किमया धिमय्या ‘ताखोता द्यांद्यां’ सलं स्वनिगःया नेवाःत न्ह्यलं चायेमाःगु ई नं वयेधुंकल ।
च्वय्या किपा – ब्वनेकुथि पलिस्था जूगु १६ दँ लिपा सिक्किमय् जूगु प्रशिक्षार्थी प्रशिक्षण ज्याझ्वलय् च्वमि व न्हापाया ब्वनामिपिं
न्हापां पिदंगु – सन्ध्या टाइम्स दँ ६ ल्याः ११५, ने. सं. ११२१ चिल्लागा ७ , चैत्र ३ शुक्रवाः २०५७ ,मार्च १६ २००१