भगवान बुद्धया जीवनी ब्वने बलय् थुज्वःगु नं छुं प्रसंग लुयावइ, गबलय् थःत न्यंगु न्ह्यसःया लिसलय् तथागत छुं नं नमवासें सुम्क च्वना बिज्याइ । मौन, केवल मौन । थुकियात गुलिस्यां सम्वन्धित विषय प्रतिया बुद्धया अज्ञानता धकाः नं परिभाषित यात । मौनताया अर्थ अज्ञानता जक जुइमखु, लखौं शव्दं बिइ मफइगु लिसः जुइफु मौनता । कांम्ह मनूयात रंग नं व्यङ्ग्य जुइफु धयाथें मौनताया अर्थ थुइके मफयेवं उकिया अनर्थ व्याख्या यायेगु धैगु कांम्ह मनुखं संसारय् रंग धैगु हे मदु धाः थें जक जुइ ।
जव न्ह्यसः न्यंम्ह मनू हे न्ह्यसःया महत्व व उपादेयता बारे अनभिज्ञ जुल अबले बुद्ध मौन जुया बिज्यात । गुलिं थज्याःगु न्ह्यसः दु, गुकिया लिसः लखौं करोडौं शव्दं ब्यूसां उकिया छुं ठोस अर्थ हे दइमखु । थुज्वःगु न्ह्यसःया लिसः बियाच्वनेगु पलेसा बुद्ध सुम्क च्वना बिज्यात । अले न्ह्यसः न्यंम्ह मनुखं वास्तविकता थुइकेत स्वयां अवसरया लागि जक न्ह्यसः न्यनेवं नं बुद्ध मौन जुया बिज्यात । बुद्धया मौनता लखौं करोडौं शव्दया लिसः स्वयां अर्थपूर्ण जू । बुद्धं लिसः मब्युसें मौन जूगु छुं न्ह्यसःत खः – ब्रम्हाण्ड न्ह्याब्लें ल्यनाच्वनी ला? ब्रम्हाण्ड न्ह्याब्लें ल्यनाच्वनी मखुला? ब्रम्हाण्डया अन्त दु ला? ब्रम्हाण्ड अनन्त खः ला? आत्मा व शरीर वहे खः ला? आत्मा व शरीर अलग अलग खः ला? तथागत सिइधुंकाः नं दयाच्वनी ला? तथागत सिइधुंकाः ल्यनाच्वनी मखुला? इत्यादि ।
न्ह्यसः न्यंम्ह मनुखं थुज्वःगु न्ह्यसःया लिसः थुइके फइमखु धकाः थःम्हं थुइवं बुद्धं थ्व सकतां न्ह्यसःया लिसः बिया बिमज्यात । छाय्धाःसा सुयातं छुं नं खँ कनेगु धैगु थःगु बौद्धिकता वा व विषयप्रति थःगु ज्ञान वया न्ह्यःने ब्वयेत मखु बरु व विषयप्रति व मनूयात थुइका बिइत खः धैगु खँ बुद्धं बांलाक थू । थःम्हं हे शाश्वत सत्य अनुभव मयाःम्ह मनूयात शाश्वत सत्यया खँ कनेवं व मनुख अध्यात्मिक खँ हे मेकथं थुइका कायेफु । मनूतय्सं ल्हाइगु भाय्या शव्द थुलि सीमित कि सत्यया हरेक जाः व बां (depth and dimention) यात शव्दया माध्यमं व्यक्त हे याये फइमखु । सत्ययात मेगु छुं नं चीजया बः कयाः थुइके फइमखु । उकिं थःयाके आत्मज्ञान मदुम्हेसित थुज्वःगु खँया लिसः बिइगु अर्थ हे दइमखु अले आत्मज्ञान दुम्हस्यां थुज्वःगु न्ह्यसः न्यना च्वनी हे मखु ।
बुद्धया कथं थीथी कथंया न्ह्यसः स्वयाः उकिया लिसः बिइगु पहः नं थीथी हे दयाच्वनी । न्हापांगु किसिमया न्ह्यसः खः – गुकिया लिसः “खः” बा “मखु” धकाः याउँक हे बिइफइ । गथेकि संसारया फुक्क भौतिक वस्तु परिवर्तनशील खः ला वा अस्थायी खः ला? थुगु न्ह्यसःया लिसः “खः” धकाः याउँक हे बिइफु । निगूगु प्रकारया न्ह्यसः खः – गुकिया लिसः विवेचनात्मक जुइ । गथेकि “अर्हत् जुइ स्वयां न्ह्यः अंगुलीमाल छम्ह ज्यानमारा खः, उकिं सकलें ज्यानमारात अर्हत जुइ फइला?” थुज्वःगु न्ह्यसःया लिसः “खः” वा “मखु”, “जुइ” वा “जुइमखु” धाये न्ह्यः विवेचना निं यायेमाः, न्ह्यसः दुवाले निं माः । गथेकि छु छु तत्व दत धाःसा छम्ह ज्यानमारा नं साधु जुइफइ, बुद्ध पुरुष जुइफइ? ईत्यादि । स्वंगूगु प्रकारया न्ह्यसः थज्याःगु जुइ कि व न्ह्यसःया लिसःया लागि न्ह्यसः न्यंम्ह मनूयात हे अःखः न्ह्यसः न्यनेमाली । गथेकि “सुं नं जीव जन्तुया हत्या यायेगु ज्या छाय् बांमलाः?” थ्व न्ह्यसःया अःखः न्ह्यसः थथे जुइफु – मेपिसं छितः स्यायेत स्वल धाःसा छितः गथे अनुभव जुइ? प्यंगूगु प्रकारया न्ह्यसः अज्याःगु न्ह्यसः खः गुकिया लिसः बिइमज्यू । थुपिं न्ह्यसःया लिसः अन्दाजी जक जुइ । थजाःगु न्ह्यसःया लिसलय् बिचाः जक दइ तर्क दइमखु । थज्याःगु न्ह्यसलं भ्रम जक ब्वलंका बिइ । गथेकि “ब्रम्हाण्डया शुरुवात दु कि मदु?” थ्व न्ह्यसलय् मनूतय्सं दँ दँ बिकाः सहलह यायेफु तर थ्व न्ह्यसःया लिसः अनुमानित हे जक जुइ, थ्व हे खः धैगु सत्य लुइके फइमखु । थज्याःगु न्ह्यसःया लिसःपाखें वनेगु स्वयां थज्याःगु न्ह्यसलं तापाक्क च्वनेगु हे भिं तायेकाः हे बुद्ध मौन जुया बिज्याःगु खः ।
बुद्धया मौनताया अर्थ मेगु नं दु, व छु धाःसा सत्ययात शव्दं ब्याख्या याये फइमखु । थ्व हे प्रसंगय् छगू घटना न्ह्यथने । छक्वः छम्ह दार्शनिक बुद्धयाथाय् वयाः छगू न्ह्यसः न्यन – “शव्द विना, शव्दहीनता विना जितः सत्य छु खः ध्वाथुइका बिया बिज्याहुँ” । बुद्ध मौन जुया बिज्यात । पलख लिपा दार्शनिक बुलुहुं दन अले छ्यं क्वछुकाः धाल – “छलपोलया कृपां जिगु सकतां भ्रम निवारण जुल, आः जि सत्यय् दुतिने धुन” । दार्शनिक वने धुंकाः भन्ते आनन्दं न्यन – “भगवन, व दार्शनिकं छु लानाकाल? छु थुइकल? छु ज्ञान काल? थ्वया लिसलय् बुद्धं धया बिज्यात – “बांलाःम्ह सल कोर्राया किचलं नं न्ह्याइ” ।
बुद्ध निर्वाण जुइ स्वयां न्ह्यः, बुद्धं थःगु नश्वर देह त्वःते स्वयां न्ह्यः छम्ह शिष्यं बुद्धयात हानं छुं नवायेत, हानं छुं खँ कनेत वा हानं प्रवचन बिइत इनाप यात । बुद्धं धया बिज्यात – “जिं पिइगुदँ तक छगू शव्द हे नमवाना, छं छुं नवा, छुं धा, प्रवचन ब्यु धकाः धयाच्वंगु दु, छं छु जिं न्हापा नं छुं धया वा न्हापा नं प्रवचन बिया धकाः धाये त्यनागु ला?” बुद्धं पिइगुदँतक सुथय्, न्हिनय्, बहनी प्रवचन जक बियाच्वन, अय्नं बुद्धं जिं छगू शव्द हे नमवाना धकाः छाय् धाःगु जुइ? ओशों छक्वः धाःगु दु – “भगवान बुद्धं गुलि नं खँ धाःगु खः व फुक्क छंगु दुने अझ अप्वः मौनता सृजना यायेत धाःगु खः । शव्दया छुं अर्थ मदु, शव्दया स्वापू मदु अले छंके गुुगु शान्ति व मौनता दु व हे सत्य खः । शव्द धैगु क्याप्सुल जक खः । अले शव्दहीनता हे सन्देश खः ।” बुद्धं धैबिज्याःगु “जिं छगू शव्द हे नमवाना”या दक्कले बांलाःगु ध्वाथुइका थ्वहे जुइ । मौनताया अर्थ थुकिं नं यच्चुक सिइका कायेफइ ।